نەتەوە یەکگرتووەکان هۆشداری دەدات: ڕێژەی منداڵبوون لە جیهاندا بەشێوەیەکی بەرچاو لە دابەزینێکی مێژووییدایە و لێکەوتەی قووڵی دەبێت”

نەتەوە یەکگرتووەکان هۆشداری دەدات: ڕێژەی منداڵبوون لە جیهاندا بەشێوەیەکی بەرچاو لە دابەزینێکی مێژووییدایە و لێکەوتەی قووڵی دەبێت

ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕاپۆرتێکی نوێدا ڕایگەیاند کە ڕێژەی منداڵبوون لەسەر ئاستی جیهان بە شێوەیەکی “بەرچاو” دابەزیوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ گۆڕانکارییەکی گەورەی دیمۆگرافی کە دەتوانێت لێکەوتەی قووڵی کۆمەڵایەتی و ئابووری بۆ زۆربەی وڵاتان هەبێت.

بەپێی ڕاپۆرتەکە، تێکڕای جیهانیی منداڵبوون بۆ هەر ژنێک لە نزیکەی ٥ منداڵ لە ساڵی ١٩٥٠ دابەزیوە بۆ نزیکەی ٢.٣ منداڵ لە ئێستادا. پێشبینی دەکرێت ئەم ڕێژەیە تا ساڵی ٢٠٥٠ زیاتر دابەزێت و بگاتە ٢.١ منداڵ، کە بە “ئاستی جێگرەوە” ناسراوە (واتە ئاستێک کە دانیشتووان بە شێوەیەکی سروشتی خۆیان نوێ دەکەنەوە بەبێ زیادبوون و کەمبوونێکی بەرچاو). شۆکهێنەرتر ئەوەیە کە پێشبینییەکان ئاماژە بەوە دەکەن تا کۆتایی سەدە، واتە ساڵی ٢١٠٠، ئەم ڕێژەیە لەوانەیە بگاتە ١.٦ منداڵ بۆ هەر ژنێک.

هۆکارەکانی ئەم دابەزینە چین؟
شارەزایان چەندین هۆکار بۆ ئەم دیاردەیە دەستنیشان دەکەن، لەوانە:
• بەرزبوونەوەی ئاستی خوێندەواری و کارکردنی ژنان:  کاتێک ژنان دەرفەتی خوێندن و کارکردنی زیاتریان هەبێت، زۆرجار بڕیاری دواخستنی منداڵبوون یان کەمکردنەوەی ژمارەی منداڵەکانیان دەدەن.

• دەستڕاگەیشتن بە ئامرازەکانی ڕێکخستنی خێزان (مەنع): بەردەستبوونی زیاتری ئەم ئامرازانە ڕێگە بە خێزانەکان دەدات باشتر پلانی قەبارەی خێزانەکانیان دابنێن.
• گۆڕانی تێڕوانینی کۆمەڵایەتی: لە زۆرێک لە کۆمەڵگاکاندا، تێڕوانین بەرامبەر بە خێزانی گەورە گۆڕاوە و خواستی تاکەکان بۆ خێزانی بچووکتر زیادی کردووە.
• تێچووی بەخێوکردنی منداڵ:  لە زۆر وڵاتدا، تێچووی پەروەردەکردن و بەخێوکردنی منداڵ بەرزە، ئەمەش فشار لەسەر خێزانەکان دروست دەکات.
• شارنشینی:  گواستنەوە لە ژیانی گوندنشینییەوە بۆ شارنشینی زۆرجار پەیوەستە بە کەمبوونەوەی ڕێژەی منداڵبوون.

• لێکەوتە چاوەڕوانکراوەکان چین؟
دابەزینی ڕێژەی منداڵبوون چەندین لێکەوتەی گرنگی دەبێت.

• پیربوونی دانیشتووان: کەمبوونەوەی لەدایکبوون و زیادبوونی تەمەنی مامناوەندی دەبێتە هۆی ئەوەی ڕێژەی کەسانی بەساڵاچوو لە کۆمەڵگادا زیاد بکات.
• کەمبوونەوەی هێزی کار: لە داهاتوودا، ژمارەی ئەو کەسانەی لە تەمەنی کارکردندان کەم دەکات، ئەمەش کاریگەری لەسەر گەشەی ئابووری و سیستەمی باج.

1. • فشار لەسەر سیستەمی تەندروستی و خانەنشینی: پیربوونی دانیشتووان فشارێکی زۆرتر دەخاتە سەر خزمەتگوزارییەکانی تەندروستی و سیستەمەکانی.

• گۆڕانکاری لە پێکهاتەی دیمۆگرافی جیهاندا: لە کاتێکدا هەندێک وڵات (بەتایبەت لە ئەفریقای ژێر سەحرا) هێشتا ڕێژەی منداڵبوونیان بەرزە و دانیشتووانیان لە گەشەدایە، زۆرێک لە وڵاتانی پێشکەوتوو و گەشەسەندوو ڕووبەڕووی کەمبوونەوەی دانیشتووان دەبنەوە.

جیاوازیی هەرێمی:

ڕاپۆرتەکە جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەم دابەزینە بە یەکسانی لە هەموو جیهاندا ڕوونادات. لە کاتێکدا زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا، ئەمریکای باکوور، و ڕۆژهەڵاتی ئاسیا ڕێژەی منداڵبوونیان زۆر لە خوار ئاستی جێگرەوەدایە و هەندێکیان ڕووبەڕووی کەمبوونەوەی دانیشتووان بوونەتەوە، وڵاتانی ئەفریقای ژێر سەحرا هێشتا ڕێژەی منداڵبوونیان بەرزە و پێشبینی دەکرێت لە داهاتوودا بەشێکی گەورەی گەشەی دانیشتووانی جیهان پێکبهێنن.

لێکەوتە و چارەسەرە پێشنیارکراوەکان:
ئەم گۆڕانکارییە دیمۆگرافییە گەورەیە ئاڵنگاری و دەرفەتی نوێ دەهێنێتە ئاراوە. وڵاتان پێویستە خۆیان بۆ ئەم گۆڕانکارییانە ئامادە بکەن لە ڕێگەی:
داڕشتنی سیاسەتی نوێ:  وەک هاندانی منداڵبوون (لەو وڵاتانەی ڕێژەکە زۆر نزمە)، باشترکردنی سیستەمی چاودێری بەساڵاچووان، و گونجاندنی بازاڕی کار لەگەڵ هێزێکی کاری پیرتر.
بەهێزکردنی سیستەمی تەندروستی و خانەنشینی: بۆ ئەوەی بتوانن بەرگەی فشاری زیادبوونی ژمارەی بەساڵاچووان بگرن.
بیرکردنەوە لە کۆچ و کۆچبەران: هەندێک وڵات ڕەنگە پێویستیان بە کۆچبەران هەبێت بۆ پڕکردنەوەی کەلێنی هێزی کار.

نەتەوە یەکگرتووەکان جەخت دەکاتەوە کە تێگەیشتن لەم ترێندە جیهانییە و وەڵامدانەوەی گونجاو بۆی، گرنگە بۆ دڵنیابوون لە گەشەی بەردەوام و خۆشگوزەرانیی کۆمەڵگاکان لە داهاتوودا.