‎جیاوازیی نێوان پەناخواز و پەنابەر و چەمک و مامەڵەی یاسایی ووڵاتی بەریتانی

ئامادەکردنی : ئاراس بڵباس

پێشەکی:
لە گفتوگۆکانی تایبەت بە کۆچ و پەنابەریدا، زۆرجار چەمکەکانی “پەناخواز” و “پەنابەر” بە شێوەیەکی تێکەڵ یان بە هەڵە بەکاردەهێنرێن. لێکتێگەیشتنی دروستی ئەم زاراوانە و جیاوازییە یاساییەکانی نێوانیان، بەتایبەتی لە چوارچێوەی سیاسەت و یاساکانی وڵاتێکی وەک بەریتانیادا، زۆر گرنگە. ئەم ڕاپۆرتە هەوڵ دەدات ئەم چەمکانە ڕوون بکاتەوە و شێوازی مامەڵەکردنی حکومەتی بەریتانیا لەگەڵ هەریەکەیاندا بخاتەڕوو.

١. پەناخواز (Asylum Seeker):

پێناسە:
پەناخواز کەسێکە کە وڵاتی بنەڕەتی خۆی (یان وڵاتی نیشتەجێبوونی ئاسایی خۆی) جێهێشتووە، گەیشتووەتە وڵاتێکی تر (بۆ نموونە، بەریتانیا)، و داوایەکی فەرمی بۆ پاراستنی نێودەوڵەتی (پەنابەری) پێشکەش بە دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە کردووە. هۆکاری سەرەکی داواکارییەکەی ئەوەیە کە ترسی بەجێی (well-founded fear) هەیە لەوەی لە وڵاتی خۆیدا تووشی چەوساندنەوە ببێتەوە بەهۆی نەژاد، ئایین، نەتەوە، بیروباوەڕی سیاسی، یان ئەندامێتی لە گروپێکی کۆمەڵایەتیی دیاریکراودا، و بەهۆی ئەم ترسەوە ناتوانێت یان نایەوێت بگەڕێتەوە.
گرنگترین خاڵ ئەوەیە کە دۆسیەی پەناخواز
هێشتا لەژێر لێکۆڵینەوەدایە و حکومەتی وڵاتی خانەخوێ (بۆ نموونە، وەزارەتی ناوخۆی بەریتانیا – Home Office) هێشتا بڕیاری کۆتایی نەداوە، کە ئایا ئەو کەسە شایستەی پێدانی مافی پەنابەرییە یان نا. واتە، لەم قۆناغەدا، ئەو کەسە تەنها “داواکار”ی پەنابەرییە.

چۆن حکومەتی بەریتانیا مامەڵەی لەگەڵ دەکات؟

پرۆسەی داواکاریی پەنابەری:
کاتێک کەسێک لە بەریتانیا داوای پەنابەری دەکات، دەبێت پرۆسەیەکی یاسایی و کارگێڕی تێپەڕێنێت. ئەمە لەخۆدەگرێت:

چاوپێکەوتنی سەرەتایی (Screening Interview):
بۆ وەرگرتنی زانیارییە سەرەتاییەکان و تۆمارکردنی داواکارییەکان.

چاوپێکەوتنی بنەڕەتی (Substantive Asylum Interview):
چاوپێکەوتنێکی درێژ و وردە کە تێیدا پەناخواز دەبێت بەڵگە و وردەکاریی تەواوی چیرۆکەکەی، هۆکارەکانی جێهێشتنی وڵات، و ئەو مەترسییانەی کە ڕووبەڕووی دەبنەوە ئەگەر بگەڕێتەوە، بخاتەڕوو.

پشتگیری لە ماوەی چاوەڕوانیدا:
لەکاتێکدا پەناخواز چاوەڕێی بڕیاری دۆسیەکەی دەکات، کە ئەمە دەتوانێت ماوەیەکی زۆر (چەندین مانگ یان تەنانەت ساڵ) بخایەنێت:

نیشتەجێبوون:
ئەگەر پەناخواز توانای دابینکردنی شوێنی مانەوەی نەبێت، حکومەت لەوانەیە شوێنی نیشتەجێبوونی کاتی بۆ دابین بکات. ئەمە زۆرجار لە ڕێگەی سیستەمی “پەرشکردنەوە” (dispersal)وە دەبێت، کە پەناخوازان دەنێردرێن بۆ شار و شارۆچکە جیاوازەکانی بەریتانیا. شوێنی نیشتەجێبوون دەکرێت شوقەی هاوبەش، هۆتێل، یان شوێنی تری کاتی بێت.

پشتگیریی دارایی:
بڕێکی زۆر کەمی هاوکاریی دارایی هەفتانە (asylum support) پێدەدرێت بۆ دابینکردنی پێداویستییە سەرەتاییەکانی وەک خۆراک، جلوبەرگ، و گواستنەوەی ناوخۆیی. ئەم بڕە بە شێوەیەکی گشتی زۆر کەمە و تەنها بەشی ژیانێکی زۆر سادە دەکات.

مافی کارکردن:
بە شێوەیەکی گشتی، پەناخوازان لە بەریتانیا مافی کارکردنیان نییە لەکاتێکدا چاوەڕێی بڕیاری سەرەتایی دۆسیەکانیان دەکەن. تەنها لە هەندێک حاڵەتی زۆر دەگمەن و دوای تێپەڕبوونی ماوەیەکی دیاریکراو (بۆ نموونە، ئەگەر داواکارییەکەیان زیاتر لە ١٢ مانگ بوو بڕیاری لێنەدرابوو و هۆکاری دواکەوتنەکەش پەیوەندی بە خۆیانەوە نەبوو)، لەوانەیە بتوانن داوای مۆڵەتی کارکردن بکەن، بەڵام ئەمەش تەنها بۆ ئەو کارانەیە کە لە “لیستی کارە کەمەکان” (Shortage Occupation List) دان.
خزمەتگوزاریی تەندروستی:
پەناخوازان مافی دەستڕاگەیشتنیان بە خزمەتگوزارییەکانی سیستەمی تەندروستیی نیشتمانی (NHS) هەیە، هاوشێوەی هاوڵاتیانی تری بەریتانیا.

خوێندن:
منداڵانی پەناخواز مافی خوێندنیان لە قوتابخانە حکومییەکاندا هەیە.

٢. پەنابەر (Refugee):

پێناسە:
پەنابەر کەسێکە کە داواکارییەکەی بۆ پەنابەری (قبوڵ کراوە) لەلایەن حکومەتی وڵاتی خانەخوێوە. ئەمە بەو مانایەیە کە دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە (بۆ نموونە، وەزارەتی ناوخۆی بەریتانیا) گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی کە ئەو کەسە بەڕاستی ترسی بەجێی هەیە لە چەوساندنەوە لە وڵاتی خۆیدا بەپێی پێوەرەکانی ڕێککەوتنامەی پەنابەرانی ساڵی ١٩٥١، و لە ئەنجامدا شایستەی پاراستنی نێودەوڵەتییە.
کاتێک کەسێک ئەم ستاتۆسە وەردەگرێت، چیتر “پەناخواز” نییە، بەڵکو بە فەرمی وەک “پەنابەر” ناسراوە و مافی مانەوەی لە وڵاتەکەدا پێدەدرێت (زۆرجار بۆ ماوەیەکی دیاریکراو، بۆ نموونە ٥ ساڵ، کە دواتر دەکرێت داوای مانەوەی هەمیشەیی بکات).

چۆن حکومەتی بەریتانیا مامەڵەی لەگەڵ دەکات؟ کاتێک کەسێک مافی پەنابەریی پێدەدرێت، کۆمەڵێک ماف و ئەرکی دەبێت:

مافی مانەوە:
مافی مانەوەی یاسایی لە بەریتانیا پێدەدرێت، کە وەک ئاماژەی پێکرا، سەرەتا بۆ ماوەیەکی دیاریکراوە.

مافی کارکردن:
پەنابەران مافی تەواوی کارکردنیان هەیە لە بەریتانیا بەبێ هیچ سنووردارێتییەکی تایبەت (جگە لە هەندێک پۆستی ئەمنی کە ڕەگەزنامەی بەریتانی دەوێت).

مافی وەرگرتنی یارمەتییە گشتییەکان (Benefits):
پەنابەران مافیان هەیە داوای هەمان ئەو یارمەتییە دارایی و کۆمەڵایەتییانە بکەن کە هاوڵاتیانی بەریتانی شایستەیانن (بۆ نموونە، Universal Credit، یارمەتیی نیشتەجێبوون، هتد)، ئەگەر مەرجەکانیان تێدا بێت.

مافی خوێندن:
مافی خوێندنیان لە زانکۆ و پەیمانگاکاندا هەیە (لەوانەیە بتوانن داوای قەرزی خوێندنیش بکەن).

مافی هێنانەوەی خێزان (Family Reunion):
لە هەندێک حاڵەتدا و بەپێی یاسا، پەنابەران دەتوانن داوا بکەن بۆ هێنانەوەی ئەندامانی نزیکی خێزانەکانیان (وەک هاوسەر و منداڵی خوار ١٨ ساڵ) بۆ بەریتانیا.

بەڵگەنامەی گەشتکردن (Travel Document):
لەوانەیە بتوانن داوای بەڵگەنامەی گەشتکردنی پەنابەران بکەن کە ڕێگەیان پێدەدات گەشت بکەن بۆ دەرەوەی بەریتانیا (بێجگە لە وڵاتی خۆیان).

یەکگرتنەوە لەگەڵ کۆمەڵگە (Integration):
حکومەت و ڕێکخراوە ناحکومییەکان هەوڵ دەدەن یارمەتیی پەنابەران بدەن بۆ یەکگرتنەوەیان لەگەڵ کۆمەڵگەی بەریتانیادا، وەک فێربوونی زمان و دۆزینەوەی کار.

٣. جیاوازییە سەرەکییەکانی نێوان پەناخواز و پەنابەر (بە شێوەی خاڵبەندی):

بۆ ئەوەی بە تەواوی لە جیاوازیی نێوان ئەم دوو چەمکە تێبگەین، لێرەدا گرنگترین جیاوازییەکان بە شێوەی خاڵ دەخەینەڕوو:

خاڵی یەکەم:
دۆخی داواکاریی پەنابەری:

پەناخواز:
کەسێکە کە داوای پەنابەری پێشکەش کردووە، بەڵام داواکارییەکەی هێشتا لەژێر لێکۆڵینەوەدایە و چاوەڕێی بڕیاری کۆتاییە لەلایەن وەزارەتی ناوخۆوە. دۆخی یاسایی هێشتا یەکلانەبووەتەوە.

پەنابەر:
کەسێکە کە پێشتر پەناخواز بووە و داواکارییەکەی بۆ پەنابەری (قبوڵ کراوە). حکومەت بە فەرمی دانی ناوە بەوەی کە شایستەی پاراستنە.

خاڵی دووەم:
مافی مانەوە لە بەریتانیا:

پەناخواز:
مافی مانەوەی لە بەریتانیا (کاتی یە) و بەندە بەوەی کە ئایا داواکارییەکەی قبوڵ دەکرێت یان نا.
ئەگەر داواکارییەکەی ڕەتبکرێتەوە، لەوانەیە داوای لێبکرێت وڵات جێبهێڵێت (مەگەر مافی تانە لێدانی هەبێت).

پەنابەر:
دوای قبوڵکردنی داواکارییەکەی، مافی (مانەوەی یاسایی) لە بەریتانیا پێدەدرێت (زۆرجار بۆ ماوەی ٥ ساڵ لە سەرەتادا، کە دواتر دەتوانێت داوای مانەوەی هەمیشەیی بکات).

خاڵی سێیەم:
مافی کارکردن:
پەناخواز:
بە شێوەیەکی گشتی و لە زۆربەی حاڵەتەکاندا، (مافی کارکردنی نی یە) لەکاتێکدا چاوەڕێی بڕیاری دۆسیەکەی دەکات، تەنها لە هەندێک بارودۆخی زۆر تایبەت و دوای ماوەیەکی درێژ لە چاوەڕوانی، لەوانەیە مۆڵەتی کاری سنوورداری پێبدرێت.

پەنابەر:
مافی تەواو و بێ مەرجی کارکردنی هەیەلە هەموو بوارەکاندا، هاوشێوەی هاوڵاتیانی تری نیشتەجێی بەریتانیا.

خاڵی چوارەم:
مافی وەرگرتنی یارمەتییە گشتییەکان (Benefits):
پەناخواز:
تەنها شایستەی بڕێکی زۆر (کەمی هاوکاریی دارایی تایبەت بە پەناخوازان، (asylum support) و شوێنی نیشتەجێبوونی کاتییە (ئەگەر پێویستی پێی بێت). ناتوانێت داوای یارمەتییە گشتییەکانی تر بکات.

پەنابەر: مافی هەیە داوای هەمان ئەو یارمەتییە دارایی و کۆمەڵایەتییانە بکات، کە هاوڵاتیانی بەریتانی شایستەیانن (بۆ نموونە، Universal Credit، یارمەتیی کرێی خانووبەرە، هتد)، ئەگەر مەرجەکانی تێدا بێت.

خاڵی پێنجەم:
ناسنامە و پێگەی یاسایی:

پەناخواز:
وەک کەسێک مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت کە (داوای پاراستنی کردوو) و لە پرۆسەی سەلماندنی پێویستییەکەیدایە بۆ پاراستن.

پەنابەر: وەک کەسێک مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت کە (پێویستییەکەی بۆ پاراستن سەلمێنراوە) و بە فەرمی لەلایەن دەوڵەتەوە وەک پەنابەر ناسراوە و پارێزراوە.

٤. گرنگیی لێکتێگەیشتنی دروست:
بەکارهێنانی دروستی ئەم زاراوانە نەک تەنها لە ڕووی یاساییەوە گرنگە، بەڵکو یارمەتیدەرە بۆ تێگەیشتنێکی باشتر لە بارودۆخی ئەو کەسانەی کە ناچارن وڵاتی خۆیان جێبهێڵن. تێکەڵکردنیان دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی بۆچوونی هەڵە و سیاسەتی نادروست. سیستەمی پەنابەری سیستەمێکی ئاڵۆزە و گرنگە ڕێز لە ماف و کەرامەتی هەموو ئەو کەسانە بگیرێت کە داوای پاراستن دەکەن، جا لە هەر قۆناغێکی پرۆسەکەدا بن.

دەرئەنجام:
جیاوازیی نێوان “پەناخواز” و “پەنابەر” جیاوازییەکی بنەڕەتییە و کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر ماف و ئەرک و شێوازی ژیانی ئەو کەسانە هەیە. پەناخواز لە قۆناغی چاوەڕوانیدایە بۆ بڕیارێک کە چارەنووسی دیاری دەکات، لەکاتێکدا پەنابەر ئەو کەسەیە کە پێویستییەکەی بۆ پاراستن بە فەرمی ناسێنراوە. حکومەتی بەریتانیا، وەک واژۆکەری ڕێککەوتنامەی پەنابەران، ئەرکی یاسایی و ئەخلاقیی لەسەرشانە کە بە شێوەیەکی دادپەروەرانە و مرۆییانە مامەڵە لەگەڵ هەردوو گروپەکەدا بکات.